بخشی از کتاب تاریخ ایران

«تاریخ از زمانی شروع می‌شود که شهادت‌های کتبی و تاریخی راجع به وقایع و حوادث آن زمان به دست آمده. اعصار و دهوری که قبل از آن گذشته، ازمنه قبل از تاریخ به شمار می‌رود. علمای معرفت‌الارض یا زمین‌شناسی و نیز علمای آثار عتیقه هنوز موفق نشده‌اند مدت ازمنه پیش از تاریخ را، ولو تقریبی هم که باشد، معین کنند. هر چند بعضی علمای فن مبنی بر قیاس یا بر مدارکی ناقص این مدت را صدها میلیون سال یا بیش‌تر تخمین و عقایدی ذکر کرده‌اند که مورد اعتماد نیست، با وجود این برای این‌که بنماییم که چه تفاوت‌های زیاد بین عقاید مذکوره است، یکی دو عقیده را ذکر می‌کنیم.

هِکل حیوان شناس معروف گوید: «اگر من مدت اعصاری را که از ابتدای پدیدآمدن گیاه یا جانداری در روی زمین تا زمان ما گذشته، ۲۵ میلیون یا صد و یا هزار و چهارصد میلیون سال بدانم، برای تصورات من فرقی ندارد و برای اکثر مردم نیز همین نتیجه حاصل است».

گُلدشمیدت عالم دیگر را عقیده آن است که از زمان پدید آمدن نبات یا حیوان در سرزمین‌ها لااقل یک میلیارد و چهار صد میلیون سال گذشته. بعضی علمای زمین شناس اخیرا امتداد اعصار معرفت‌الارضی را صد میلیون سال تخمین و آن را به پنج قسمت تقسیم کرده‌اند: ۱ـ مرحله ابتدایی پنجاه و دو میلیون سال. ۲ـ عصراول سی و چهار میلیون. ۳ـ عصر دوم یازده میلیون. ۴ـ عصر سوم سه میلیون. ۵ـ عصر چهارم که زمان ما جزء آن است، پانصد هزار سال. عده‌ای از علما مانند مُرْتیلّه طول عصر چهارم را از ۲۳۰ تا ۲۴۰ هزار سال می‌دانند. در مجموع عقاید درباب مدت ازمنه پیش از تاریخ بسیار متشتت است و تقریبا هر عالم فن عقیده‌ای دارد. راجع به انسان بعضی را عقیده این است که در عصر چهارم معرفت‌الارضی به وجود آمده، برخی بالاتر رفته پدید آمدن او را به عصر سوم مربوط می‌دانند. عده‌ای گویند هر زمان که حیوان پستان‌دار توانسته روی زمین زندگانی کند، انسان هم در همان زمان به وجود آمده. مفسرین تورات، چنان که معلوم است، خلقت عالم را به هفت هزار سال قبل معطوف می‌داشتند، بعد این زمان را به واسطه اکتشافات علمی همواره پیش بردند و حالا بعضی علمای فن به این عقیده‌اند که بشر قبل از عصر چهارم معرفت‌الارضی، یا تقریبا دو میلیون سال قبل، به وجود آمده. مراحلی را که بشر پیموده، بنا بر استخوان‌ها و ابزار کار و حربه و غیره، که از زیر زمین یا از درون غارها به دست آمده، به چهار عهد تقسیم می‌کنند:

اول: عهد احوال ابتدایی. بشر به عقیده علمای فن در این مرحله فقط از حیثقوای عقلی از حیوان برتر بوده، هیچ‌گونه صنایعی نداشته و آتش را هم در این مرحله هنوز کشف نکرده بود. از این عهد آثاری در دست نیست جز اسکلت‌ها و جمجمه بشر ابتدایی.»